Hallere gelen eser ölçüsü yüzde 30 düştü

Mehmet Hanifi GÜLEL

Türkiye’de 2024 yılın­da meyve sebze halle­rine gelen ürün miktarı yüzde 30’a yakın düştü. Halle­rin artık garanti satış ve fiyatın belirlenmesinde borsa işlevini kaybettiğini belirten sektörün önde gelen isimleri, şu an ayrıca Türkiye’de satılan meyve-seb­zenin ancak üçte birinin haller­den geçtiğine dikkat çekti.

Türkiye Halciler Federas­yonu Başkanı Yüksel Tavşan, tahminlerine göre ürün mik­tarında yüzde 30 azalma oldu­ğunu söylerken ellerinde net bir verinin olmadığını da ifa­de ederek “Hale ürün gönder­me azalıyor, çünkü halde satış garantisi kalmıyor. Zaten zin­cir marketler hal dışından ge­tiriyor. Böyle olunca hale mal gönderen üretici ve tüccar sa­tış konusunda tereddüt ediyor ve fiyatın doğruluğundan te­reddüt ediyor. Bunda zincir ve uluslararası marketlerin etki­si çok büyük. Halcinin yaptığı işi tedarikçiler yapmaya baş­ladı” dedi.

Pazarcı 1,5 ton satarken bugün 300 kiloya düştü

Tedarikçi ile hal arasında fi­yat farkına dair bir tespitleri­nin olmadığını belirten Tav­şan, zincir marketlerin fiyata çok bakmadığını, istedikleri tek şeyin ürünün devamlı al­mak ve aynı ürünü sürekli bul­maktan geçtiğini aktardı. Di­ğer yandan pazarcıların da bitme noktasına geldiğini ve pazarın tabi oluşumunun or­tadan kalktığını ileten Tavşan, eskiden pazarcılar 1,5 ton ürün alıp satarken, bugün 300 kilo satabildiklerini aktardı.

Hal yasasına da değinen Tav­şan, “Yasayla fiyatlar düzenlen­mez. Fiyat sorunu planlamayla ilgili bir şey. Fiyatların makul olması için üreticiden tedarik zincirindeki maliyetlere kadar süreçleri gözden geçirmek la­zım. İkincisi ise en önemlisi te­mel ürünlerde planlamaya gi­dilmeli. Şu anda sadece patates ve soğanda planlama yapılıyor. Bu yıl olumlu sonuçlanırsa eğer bu diğer ürünlere de yansıyabi­lir” açıklamasını yaptı.

Haller yüksek fiyatlara karşı rekabet ortamı oluşturuyor

Halcilerin tamamen üretici­nin temsilcisi olduğunu akta­ran İstanbul Halciler Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Nu­man Dayan, üreticilerin ürün gönderdikleri zaman ÇKS ka­yıt sistemi ve Hal Kayıt Siste­mi’ne bildirim yaptıklarını ak­tararak, şunları kaydetti: “Bil­dirim yapmadan hallere de ürün gönderemezler.

Biz ise bütün masraflarımız içinde yüzde 8 komisyon karşılığın­da ürünleri satarız. Hal içi tüc­carlar ise herhangi bir üretim bölgesinden istedikleri yerden istedikleri fiyata ürünü alıp ge­tirirler. Halde de istedikleri fiyata satar­lar. Örneğin üretici ma­lını bana gönderdi ve ben do­matesi 10 lira, yan taraftaki de tüccar ise parasıyla 15 liradan aldı getirdi. Siz de alıcısınız ve 10 liralık ürün dururken, 15 li­ralık ürünü almasınız.

Burada da muazzam bir rekabet ortamı oluşturulmuş ve yüksek fiyat­lar ortaya çıkmasın diye. Fakat bugün meyve sebzeyi bundan daha ucuza kimse fazla bir şey beklemesin. En çok ekilmesi­ne rağmen artık patates, soğanı bile 10 liradan alamasınız. Geri kalan zaten öbür ürünleri böl­geden bedava alsanız o da her ürünün 10 lira artık masrafı var. 2012’de çıkan yasa belki de ilaç sektöründen sonra en iyi izlenebilen bir sistem, kontrol mekanizmaları doğru çalışırsa çok iyi izleniyoruz.”

“Üretici istediği yerde satabiliyor, ucuzlamadı”

Türkiye’deki hallerin duru­mu iyi olmadığını ifade eden Antalya Toptancı Hal Yaş Seb­ze ve Meyve Komisyoncula­rı Derneği Başkanı Nevzat Ak­çan, sektöre yön verebilmek için Türkiye’deki halleri di­zayn edilmesi gerektiğini söy­ledi. Akçan, “Eskiden faturasız mal satamıyorduk. Şu an istedi­ğin gibi bildirim diye bir sistem var. 30 liraya aldığın domate­si 10 lira gösterebiliyor. Bugün üretici istediği yerde mal sata­biliyor, 10 yıldır sebze ucuzlaya­madı” dedi. Tüketicilerin artık ucuz meyve sebze tüketmeye­ceğini kabullenmesi gerektiği­ni dile getiren Akçan, “Bu yıl 30 liraya pahalı dediğimiz doma­tesi seneye parayla bulamayız.

Çünkü üretim maliyeti ve iş gü­cü inanılmaz arttı. Geçen yıl se­rada işçi yevmiyesi 500-600 li­raydı. Bu yıl 1000 -1200 lira. To­hum, fidan, gübre maliyeti çok yüksek. Antalya Hal Müdür­lüğü’nden aldığım verilere gö­re 2024’ün ocak-kasım döne­minde yüzde 45 azalma var. Öte yandan, hal esnafı şu anda para dönmüyor. Faiz yüksek olduğu için üretici getirdiği ürünün pa­rasını hemen istiyor. Aldığı gibi bankaya koşuyor ve faize yatırı­yor. Tüccar da üç ayda ödeyece­ği çekini dört aylık kesmek isti­yor” diye konuştu.

Ürün tarlada bedava olsa 15-20 lira masraf ediliyor

Şu an mevcut olan yasanın hallerin kontrol altına alına­cağını ve fonksiyonun daha çok artacağı denilmesine rağ­men her yıl daha çok hal dışın­da kayıt dışı ürünün satıldığı­na dikkat çeken Anadolu Yaka­sı Meyve Sebze ve İş Adamları Derneği Yönetim Kurulu Baş­kanı Mevlüt Yılmaz, “Halle­re gelen ürün miktar bazında yüzde 30 azaldı. Zaten az ge­liyordu, son birkaç aydır da­ha da azaldı.

Dolayısıyla halle­rin en büyük sorunu şu anda bu. Maliyetlerden dolayı üre­timde 10 liraya alınan bir ürü­nü hale göndermek için 15-20 lira masraf ediliyor. Haldeki müşteri sayısında da giderek bir azalma yaşanıyor. Maalesef hal yapması gerekeni işlevi ya­pamıyor ve piyasadaki gerçek fonksiyonu yerine getiremi­yor. Zincir marketler, pazarcı­lar ve hatta kendi ihtiyacı için oteller ürün getirebiliyor. Do­layısıyla hallerin fonksiyonu her geçen gün azalıyor” açıkla­masında bulundu.

“Şu an sebze ve meyvelerin hakimiyeti zincir marketlerde”

İzmir halinde son bir ayda işlerin yavaşladığını ve fiyatlarda da gerileme yaşandığını kaydeden İzmir Sebze ve Meyve Komisyoncuları Dernek Başkanı Orhan Doğan, “İnsanların alım gücü düştüğü için temel ürünlere yöneliyor. Sebze ve meyve ikinci planda kalıyor ve tüketemiyor. Tüketimde yüzde 30 bir azalma var gibi görünüyor. Diğer yandan, ürün fiyatları yasayla düşmez, bu arz taleple alakalı. Daha önce marketlerin direkt üreticiden ürün alma imkanı yoktu, marketler için yasal düzenleme getirildi. Düzenlemeye rağmen fiyatlarda hiçbir faydası olmadı. Ama maalesef hal dışında satılan sebze meyvenin de vebali halciye kesiliyor” dedi.

Adana’da 25-30 tane korsan hal oluştu

Adana Kabzımallar Esnaf ve Sanatkarlar Odası Başkanı Mahsun Doğan ise ‘korsan hal’ler oluşmaya başladığını anlattı. Adana Sebze Hali’ne denetime Maliye’nin gelmesinden ardından hale ortalama günlük 3 bin ton ürün gelirken şimdi miktarın 1.000 tona düştüğünü söyledi. Doğan şöyle anlattı: “Maliye bizi denetlerken, hal dışında 25-30 yerde korsan satış noktaları oluştu. Korsan satış daha önce de vardı ama şu an patlama yaşandı. 15 liraya sattığımız mandalinanın fiyatı 10-12 TL’ye düştü. Kayıt dışı noktalarda ise 20 liraya satılıyor.

Maliyeciler yanlış yerde duruyorlar. Pazarcı, manavcı ve marketçiler bizlere ‘sizde korsanlaşın, bize mandalinayı 12 liraya değil, 14’e satın’ diyorlar Eğer biz 14 liradan götürüp verirsek vergi, KDV ve stopaj ödemeyeceğiz. 2024’te bizim hale gelen ürün miktarında düşüş yüzde 30’un üzerinde. Hal yasası çıkıyor ama yasayı kullanacak olanlar bizleriz, o yasanın yapıldığı masada yokuz. Yasayla da fiyatlar düşmez. Hal dışı tüccar ne zaman çıktı ise bu sorunlarımız çoğaldı.”