Başak Nur GÖKÇAM
[email protected]
Son yüzyılda, insan faaliyetleri ve sanayi devrimiyle birlikte artan fosil yakıt kullanımı sebebiyle, gezegendeki sera gazı miktarını artırarak, ortalama sıcaklıkların gözle görülür bir biçimde yükselmesine yol açtı. Küresel ısınma olarak adlandırılan bu süreç, yalnızca sıcak havaları artırmadı. Beraberinde, aşırı hava olaylarının çoğalmasına, buzulların erimesine, deniz seviyelerinin yükselmesine, tarım düzenlerinin değişmesine ve hatta toplumlar arasındaki eşitsizliklerin derinleşmesine de yol açtı. Dünyanın pek çok yerinde iklimlerde aşırı ısınmalar yaşanırken ve yaz mevsimlerinde sıcaklık rekorları kırılırken, Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) bazı bölgeleri ise şiddetli soğuklarla mücadele ediyor. Peki ama neden? Yapılan yeni bir çalışma, küresel ısınmanın ABD’de aşırı kış koşulları yaşanmasına neden olacağını ve bunun giderek artacağını ortaya koydu.
Araştırmacılar, stratosferin yükseklerinde dönen bir soğuk hava kütlesi olan kutup girdabındaki iki belirli modelin, ülkenin farklı bölgelerine aşırı soğuk yönlendirdiğini keşfetti. Modellerden birinin Arktik havayı Kuzeybatı ABD’ye, diğerinin ise Orta ve Doğu bölgelerine yönlendirdiği saptandı. 2015 yılından bu yana, daha geniş iklim döngülerine bağlı stratosferik davranıştaki değişim sayesinde Kuzeybatı, bu tür soğuk hava salgınlarından daha fazlasını yaşadı. Araştırmacılar, Arktik’in yükseklerinde yaşananların, kış mevsimlerini şekillendirebileceğini ortaya koydu.
Soğumanın nedeni atmosferin 16 kilometre yukarısında
Öte yandan Amerika Birleşik Devletleri’nde kışlar ortalama olarak ısınmaya devam ederken, aşırı soğuklar ülkenin büyük kesimlerini şaşırtıcı bir şiddetle etkisi altına aldı. Küresel ısınmaya rağmen yaşanan bu soğumanın, 16 kilometreden daha yukarısında, stratosferin değişen düzenlerinde yatıyor olabileceği belirtildi.
Çalışmada, Hebrew Üniversitesi’nden Prof. Chaim Garfinkel, Massachusetts Üniversitesi’nden Dr. Laurie Agel ve Prof. Mathew Barlow, MIT ve Atmosfer ve Çevre Araştırmaları AER’den Prof. Judah Cohen, Atmosfer ve Çevre Araştırmaları Hampton’dan Karl Pfeiffer, Woodwell İklim Araştırma Merkezi’nden Prof. Jennifer Francis ve Prof. Marlene Kretchmer yer aldı. Science Advances dergisinde yayınlanan araştırma, stratosferik kutup girdabındaki (Arktik’i çevreleyen yüksek irtifadaki soğuk hava şeridi) iki belirli modelin, ABD’nin farklı bölgelerinde kemikleri donduran hava olaylarını nasıl tetikleyebileceğini ispatladı. Ayrıca çalışma, HUJI’den Chaim Garfinkel ve AER&MIT’den Judah Cohen’in ABD NSF-BSF hibesiyle finanse edildi.
Kutup girdabında iki farklı varyasyon tespit edildi
Ekip, kutup girdabının iki farklı varyasyonunu tespit etti. Bu varyasyonların her ikisinin de bilim insanlarının ‘gerilmiş’ girdap olarak adlandırdığı şeyle bağlantılı olduğu ifade edildi. Öte yandan burada olağandışı hava koşullarına yol açan bozulmuş ve yerinden oynamış bir dolaşım modeli olduğu belirtildi.
Araştırmacılar, “Halk, kış sertleştiğinde ‘kutup girdabı’ndan sıkça bahsediyor, ancak biz daha derinlemesine araştırma yapmak ve bu girdaptaki değişimlerin aşırı soğuğun nerede ve ne zaman vuracağını nasıl etkilediğini anlamak istedik” dedi.
Soğukta batıya doğru bir kayma
Belki de en çarpıcı olanı, 2015’ten bu yana ABD’nin kuzeybatısının büyük bir bölümünün, genel ısınma eğilimlerinin aksine, kışları daha soğuk hale geldiğinin keşfidir. Araştırmacılar, bu değişimi, aynı zamanda küresel iklimin önemli bir itici gücü olan El Niño/Güney Salınımı’nın (ENSO) daha güçlü negatif evreleriyle de örtüşen batıya odaklı girdap deseninin artan sıklığına bağlıyor.
Uzun vadeli tahminleri iyileştirebilir
Bu bulgular, Montana, Ovalar ve hatta Şubat 2021’de Teksas gibi bölgelerde yaşanan son soğuk hava dalgalarını açıklamaya yardımcı olurken, diğer bölgelerde daha ılıman kışlar yaşanabilir. Stratosferin hava durumu kalıpları üzerindeki izlerini anlamak, uzun vadeli tahminleri iyileştirebilir ve elektrik şebekelerinin tarımın kış aşırılıklarına daha iyi hazırlanmasını sağlayabilir.
Elde edilen sonuçlar
Bir varyasyon girdabı batı Kanada’ya doğru itiyor ve bu da ABD’nin kuzeybatısında yoğun soğukların yaşanmasına zemin hazırlıyor
Diğeri girdabı Kuzey Atlantik’e doğru itiyor ve Orta ve Doğu ABD’de dondurucu havayı serbest bırakıyor
Her iki versiyon da atmosfer dalgalarının dünya üzerinde nasıl sıçradığıyla ilgili değişikliklerle ilişkilendiriliyor; temel olarak jet akımını değiştiriyor ve Arktik havasını güneye doğru sürüklüyor.
